AKANT - motyw dekoracyjny, którego pierwowzorem jest liść lub wić rośliny o tej nazwie, rosnącej na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Stosowany z upodobaniem w architekturze gr. Od V w. p.n.e., pojawia się następnie niemal we wszystkich stylach architektury europ., przekształcany zależnie od epoki: in. W stylu bizant., in. w gotyckim czy renesansowym.
APSYDA - rozwinięcie wnętrza architektonicznego w formie przybudówki na planie półkola, sklepionej półkopułą.
ARCHIWOLTA - profilowane lub ornamentowane obramienie arkady, pokrywające czoło jej łęku.
ARKADA - otwór przesklepiony łękiem wspartym na kolumnach lub filarach. Stosowana w celach dekoracyjnych, arkada niekonstrukcyjna, której otwór jest zamknięty ścianą.
ATTYKA - najwyższa część ściany, umieszczona ponad gzymsem wieńczącym budowlę. Stanowi bądź ściankę poddasza, bądź element wolnostojący, zasłaniający dach.
BALDACHIM - osłona z trwałego materiału (np. drewna, metalu, kamienia) nad tumbą, statuą lub ołtarzem.
BALUSTRADA - przegroda zabezpieczająca krawędź balkonu, tarasu, galerii albo schodów; stosowana też niekiedy dla podzielenia wnętrza. B. Wykonuje się z kamienia, betonu, żelaza, drewna.
BAZYLIKA - typ kościoła o układzie bazylikowym; tworzy założenie na planie prostokąta o nieparzystej liczbie naw, z których główna ma odrębny dwuspadowy dach i własne oświetlenie, pochodzące z okien umieszczonych w ścianach nad dachami niższych naw bocznych.
COKÓŁ [wł.], arch.: 1) najniższa, nadziemna część budowli wysunięta lub wsunięta uskokowo w stosunku do górnych partii muru; 2) podstawa rzeźby lub pomnika.
EMPORA [niem.], arch. rodzaj galerii lub trybuny, wznoszonej gł. w kościołach w celu zwiększenia powierzchni; typowa dla architektury wczesnochrześc. i zborów ewangelickich.
EPITAFIUM - szt. plast. ozdobna tablica (kam., metal.) poświęcona pamięci zmarłego; umieszczane w kościele, zwykle zdobione płaskorzeźbą, niekiedy malowane
FASADA [fr. < wł.], elewacja budynku (gł. frontowa) wyróżniająca się bogatszą dekoracją.
FRYZ [fr. < hiszp.]: 1) w architekturze klas. środk. część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem, zdobiona tryglifami i metopami lub reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych; 2) poziomy pas dekor. stosowany w architekturze, malarstwie dekor. i rzemiośle artystycznym.
GLIF [gr.], arch. płaskie, przeważnie skośne, ścięcie ościeży okiennych lub drzwiowych wykonywane w grubych murach w celu powiększenia dopływu światła lub poszerzenia przejścia.
GŁOWICA (kapitel), arch. najwyższa, wieńcząca część kolumny, pilastra, filara, człon pośredni między podporą a elementami podpieranymi; różnorodnie ukształtowana plastycznie i zdobiona.
GURT - łuk przyporowy wsparty na dwóch podporach, podtrzymujący i wzmacniający sklepienie budowli.
GZYMS [niem.], element arch. wieńczący mur, w formie poziomego (zwykle profilowanego) pasa, wysuniętego przed lico ściany; stosowany do ochrony elewacji przed ściekającą wodą; występują g. zewn. i wewnętrzne.
HEŁM [niem.], arch. ozdobne zwieńczenie wieży (gł. w kształcie: cebulastym, ostrosłupa, stożka); najczęściej wykonane z drewna, rzadziej z kamienia lub cegły, kryte blachą, dachówką lub gontem.
IKONOSTAS [ros. < gr.], przegroda z trojgiem drzwi, oddzielająca w cerkwiach nawę od ołtarza; pokryta ikonami o ściśle określonym programie ikonograf.; ukształtował się na Rusi (XIV?XV w.).
KAPLICA [czes. < łac.], niewielka budowla związana z kultem chrześc., wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem arch. (kościołem, pałacem, klasztorem); także wydzielone w kościele (lub innej budowli) pomieszczenie z ołtarzem.
KONDYGNACJA [łac.], część budynku zawarta między sąsiednimi stropami lub między podłożem i najniższym stropem.
KONTRAPOST [wł.], szt. plast. przedstawienie postaci w taki sposób, żeby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze, z wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną; gł. w rzeźbie antycznej i gotyckiej.
KRUCHTA [niem. < gr.] (babiniec), arch. przedsionek kościoła, poprzedzający wejście gł., czasem także boczne, do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, bądź niekiedy osobna, parterowa przybudówka.
KWATERA [fr.]: szt. plast. wydzielone obramieniem rzeźbione lub malowane pole skrzydeł ołtarza.
KWIATON - motyw dekor. w formie kam. pęku stylizowanych kwiatów lub liści, wieńczący hełmy wież, szczyty, wimpergi lub pinakle; typowy dla gotyku.
LASKOWANIE - dekoracja arch. z wąskich, profilowanych, wypukłych prętów (lasek), przeważnie kamiennych; zdobi gł. okna lub zewn. ściany budowli; charakterystyczna dla gotyku.
ŁUK (łęk), arch. element konstrukcyjny (z klińców kam. lub ceglanych), zakrzywiony i wsparty na obu końcach; stosowany w sklepieniach, do przekrywania otworów, wzmacniania ścian; ł. dekor. są zwykle wykonane w tynku lub stiuku.
MASWERK [niem.], got. motyw dekor. składający się z elementów geom., wykonany w kamieniu lub cegle, przeważnie jako wypełnienie ażurowych partii okien i balustrad.
NADPROŻE - bud. poziomy element konstrukcyjny (np. belka) nad otworem okiennym lub drzwiowym; przenosi obciążenie od znajdującej się nad nim ściany.
NAWA - w chrześc. Architekturze sakralnej: część wnętrza wydzielona ścianami, kolumnami, filarami lub arkadami, przeznaczona dla wiernych. Rozróżniamy: n. poprzeczną inaczej transept, i n. podłużne, równoległe do gł. osi budowli i dłuższe od ramion transeptu. N. Główną, w kościołach wielonawowych jest zwykle szersza od bocznych.
NODUS [łac.], rzem. artyst. część trzonu kielicha mszalnego, o różnym kształcie, m.in. kulistym, w formie małej kapliczki; występuje też w monstrancjach, krzyżach relikwiarzowych, pastorałach.
ORNAMENT [łac.], szt. plast. motyw zdobniczy, pojedynczy lub powtarzający się w określonym rytmie, występujący we wszystkich rodzajach twórczości artyst.; rozróżnia się gł. o.: geom., roślinny i zwierzęcy, o motywach figuralnych; występuje od starożytności.
ORNAMENT WSTĘGOWO-CĘGOWY (ornament taśmowy), szt. plast. ornament oparty na motywach wstęgi; typowy dla baroku; w okresie regencji ? ostre załamania wstęgi tworzące motywy rozwartych cęgów.
ORNAMENT ZWIJANY (rollwerk), szt. plast. późnorenes. (manierystyczny) ornament w formie jakby wyciętej z blachy taśmy, o zakończeniach zwiniętych łagodnie lub spiralnie.
PINAKIEL [fr. < wł.] (fiala), w got. architekturze strzelista kam. sterczyna, ozdobiona szeregami tzw. żabek wzdłuż krawędzi i zakończona kwiatonem; wieńczyły przypory, wieżyczki, portale.
PORTAL [łac.], ozdobne arch.-rzeźb. obramienie otworu drzwiowego; pot. także wejście z takim obramieniem; występuje od starożytności, w średniowieczu ? monumentalne i bogato dekorowane rzeźbą.
PREZBITERIUM - inaczej chór, część przeznaczona dla duchowieństwa w świątyniach chrześc., mieszcząca ołtarz gł., stalle i niekiedy tron biskupi; zwykle sytuowany na przedłużeniu nawy gł., najczęściej od wschodu, w związku ze zwyczajem orientowania kościołów.
PRZĘSŁO, arch.: 1) jednostka przestrzenna wnętrza budowli określona rozpiętością sklepienia i długością ściany między 2 podporami; 2) element sklepienia oddzielony żebrami lub gurtami.
RZYPORA (skarpa), arch. pionowe wzmocnienie zewn. ściany budowli w formie wysuniętej do przodu klinowatej części muru (często uskokowej i zwieńczonej wieżyczką); typowa dla architektury gotyckiej.
RELIEF [fr. < wł.] (płaskorzeźba), kompozycja rzeźb. wydobyta z tła (gł. kam., metal., drewn.), przeznaczona wyłącznie do oglądania z przodu; rozróżnia się m.in. r.: płaski (bas-r.), wypukły (haut-r.) i wklęsły (kompozycja cofnięta w stosunku do tła).
ROZETA [fr. < łac.] (różyca): 1) arch. okrągłe okno najczęściej zdobione maswerkiem i witrażem, zwykle umieszczone w fasadzie nad portalem; typowe dla kościołów got.; 2) szt. plast. motyw ornamentalny o układzie koncentrycznym, w kształcie stylizowanego, rozwiniętego kwiatu.
RYBI PĘCHERZ, szt. plast. dekoracja w reliefie lub wykrój ażurowy w kształcie rybiego pęcherza; typowy dla architektury i rzeźby późnego gotyku.
RYZALIT [niem. < wł.], część budynku wysunięta ku przodowi na wysokości wszystkich kondygnacji.
SKLEPIENIE, arch. konstrukcja bud. o powierzchni wygiętej, kryjąca określoną przestrzeń (pomieszczenie) budynku; wykonana, np. z kamienia, ceglanych klińców, wsparta na murach oporowych lub na podporach, np. kolumnach; gł. typy s.: kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, kopulaste.
STALLE [łac.], drewn. lub kam. ławy przeznaczone dla duchowieństwa, ustawione pod ścianami prezbiterium, gł. w kościołach kolegiackich, klasztorach i katedrach; zwykle o bogatej dekoracji rzeźb. lub malarskiej.
STERCZYNA, pionowy, wieńczący element dekoracji arch. (np. pinakiel, obelisk, tzw. zęby); czasem stosowany też w meblarstwie i w zwieńczeniach ołtarzy.
SYGNATURKA [łac.], mała wieżyczka kośc.; usytuowana na dachu nad nawą, najczęściej w pobliżu prezbiterium; mieści niewielki dzwon zw. również s.
WĄTEK MURU (wiązanie muru), układ cegieł lub kamieni w murze, wyróżniany w zależności od kształtu i rytmu układanych elementów; w cegle ? wg układu główek i wozówek, w kamieniu ? wg wielkości i regularności ciosów i ich poszczególnych warstw.
WERTYKALIZM [łac.], szt. plast. zasada kompozycyjna dzieła sztuki polegająca na jego rozbudowie wzwyż, na podkreśleniu jego linii pionowych; przeciwieństwo horyzontalizmu.
WIMPERGA [niem.], w architekturze got. dekor., ażurowy, trójkątny szczyt kam. lub ceglany; profilowany, zdobiony żabkami i zwykle zwieńczony kwiatonem; gł. w portalach.
WITRAŻ [fr.], kompozycja wykonana z kawałków barwnego szkła zespolonych ołowianymi ramkami, stanowiąca wypełnienie okna; również technika mal. zaliczana do malarstwa monumentalnego; stosowany od wczesnego średniowiecza, popularny w sztuce got., na przeł. XIX i XX w. w sztuce secesji.
WOLUTA [łac.] (ślimacznica), dekor. motyw arch.-rzeźb. o kształcie zbliżonym do litery S, ze spiralami na obu końcach; stosowana w głowicach jońskich lub w szczytach budowli w renesansie i baroku.
WSPORNIK, arch. występ w murze, często ozdobny, podtrzymujący np. żebra sklepienne, posągi.
ŻABKI, szt. plast. motyw dekor. w kształcie zwiniętego liścia lub pączka; umieszczany m.in. na gzymsach, głowicach kolumn i obramowaniach otworów; typowy dla gotyku.
ZWORNIK (klucz), arch. środk., szczytowy kliniec łuku lub przęsła sklepiennego, przeważnie większy i dekoracyjnie opracowany.
